Een communist in de zin van Tolstoj - Hans Paasche's kritiek op het kolonialisme

Wie de Nederlandse televisie bijna alleen kent van in verbijstering langszappen heeft toch al snel genoeg materiaal om ergernis te uiten: geïnterviewd wordt de 'Afrikaanse' schrijver van een reisverhaal over Groenland. Keken ze daar niet raar op van u? De schrijver antwoordt beleefd: 'ja hoor'. De interviewster vindt impliciet dat alleen toeristen van het noordelijk halfrond het recht hebben als legitiem toerist gezien te worden - en erger, weet blijkbaar niet dat Groenland in feite een groot uitgevallen vliegdekschip van het Amerikaanse leger is, en zo wel, dan wist ze niet hoe het Amerikaanse leger is samengesteld. 'Afrikanen' op reis - grappig hoor.

Deze grappigheid speelt niet in de reisbrieven die Hans Paasche heeft samengesteld; de verzameling heet in het Nederlands De ontdekkingsreis van de neger Lukanga Mukara in de binnenlanden van Duitsland. Paasche is bloedserieus, en klaarblijkelijk is het verhaal op een echt mondeling reisverslag gebaseerd. Alleen is het niet waarschijnlijk dat "de neger" Paasches maatschappijkritiek precies zo deelt. Het beeld van roodaanlopende zuipschuiten, met een degenhouw op de wang, altijd bereid tot vechten, stinkende rookrollen oppaffend - het staat voor alles waar Paasche van gruwt, in Duitsland. Sommige observaties gaan verder: de behoefte tot administreren, het idee dat tellen (kwantificeren) goed is, de fixatie op geld - het leukste punt is dat Lukanga Mukara het racisme op zijn kop zet door zich af te vragen of de Wasungu (blanke Europeanen, hier dus Duitsers) wel mensen zijn. Zij denken van wel, maar ze zijn het natuurlijk niet.

Hans Paasche kende (Duits) Oost-Afrika, waar hij als officier gediend heeft, en waar hij zwarte mensen gedood heeft die als 'opstandelingen' golden, terwijl ze hun eigen huis en haard verdedigden. In feite kan hij de 'goede' negers niet van de 'slechte' onderscheiden, en dit leidt hem tot het besef van het kwaad van oorlog en het doden van medemensen in het algemeen. Hij moet Afrika verlaten door voortdurende malaria, trouwt en betrekt zijn landgoed Waldfrieden. Hij is van zeer bemiddelde bourgeois afkomst (dit klinkt wel door in zijn maatschappijkritiek, die zich richt op het gedrag van de 'hogere standen' - dat al erg genoeg is, dat wel). Hij sluit zich aan bij levenshervormers, radicale ethici, die in feite de Duitse tegenhanger van de Nederlandse christen-anarchisten vormen. Een Duitse biograaf uit deze kring, Magnus Schwantje, noemt hem wel "communist in de zin van Tolstoj". Voorzover ik kan overzien is hij bij beste benadering de redder van het gezicht van het historisch anarchisme ten aanzien van 'Afrika'. 'Afrika' heeft Europa, vooral oorlogszuchtig Duitsland, een les te leren - niet, omdat men in Afrika heilig is en bijvoorbeeld geen oorlog voert, maar de beschaving staat er wel degelijk op een hoger peil. Dat is inderdaad nog steeds een onwelkome boodschap, ook negentig jaar later.

Lukanga Mukara is dan ook gekaapt door een overtuigde nazi, die de Samoaan Tuiavii in feite laat terugverlangen naar het Duitse bestuur en ook verder de fundamentele kritiek de tanden uittrekt. Deze parodie, de Papalagi , is dan ook een groot succes bij groenige kringen in Duitsland (en Nederland) - slechts overtroffen door het schandelijke bedrog van de zogenaamde toespraak van Chief Seattle. Dat mensen in de gekoloniseerde wereld zich als mensen beschouwen en niet als de naar eigen believen met nobelheid toe te rusten wilden is iets wat de gemiddelde 'noorderling' eigenlijk niet kan of wil bevatten.

Hans Paasche is een van de eerste fotografen van groot wild geweest, die zijn leven min of meer waagde voor het vastleggen van beelden die niet meer te maken zijn, omdat de 'wildheid' van de natuur van Afrika het kolonialisme niet doorstaan heeft. Als levenshervormer houdt hij een blinde vlek voor de jacht - ook in Duitsland moet die toegelaten blijven. Zijn behoefte tot wereldverbetering doet soms bijna griezelig naief aan: weer aangetreden als officier bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog pleit hij al snel voor levenshervormende opvoeding van de soldaten, inclusief lessen in pacifisme. Het komt hem op ontslag te staan, en tenslotte een aanklacht wegens hoogverraad, die eindigt met detentie 'als geesteszieke'. 9 november 1918 - die datum wordt niet herdacht in Duitsland - wordt hij door de revolutionaire matrozen van Wilhelmshaven bevrijd, en meteen afgevaardigd in de revolutionaire volksvertegenwoordiging in Berlijn. Hij blijft maar kort lid hiervan - hij is teleurgesteld over het weinig revolutionaire gehalte van de revolutie, en is aangeslagen door de dood van zijn vrouw.

En deze man, die zich in geschrifte keerde tegen het Duitsland van de 'frisse vrolijke oorlog' en het 'op de vlucht neergeschoten' deelt het lot van zovele andere prominente 'goede' Duitsers. Op 21 mei 1920 komt een overvalcommando van zestig militairen het landgoed van deze tolstojaan doorzoeken op verdenking van opslag van wapens voor de komende communistische opstand. Hij wordt 'op de vlucht neergeschoten'. Hij had de Duitsers in het algemeen verweten niet eens te weten wat vrijheid is, laat staan dat ze er naar streefden.

Het kolonialisme van de toekomst zou dat van het hart, de gedachte, de vrijheid zijn - in een tijd waarin de staatkundige kaarten van Azië en Afrika de kleuren van allerhande Europese landen vertoonden viel er waarschijnlijk niet buiten het paradigma van 'kolonisering' te denken. Maar Paasche deed dit meer dan critici als Conrad, Gide en Morel. Niet geheel: hij gelooft echt dat het Britse koloniaal bestuur in Nigeria de inwoners meer in hun waarde laat dan het Duitse heeft gedaan (en misschien is dit ook wel juist - als je voorbijziet van de voorafgaande eeuwen slavenjagen). Zijn kritiek was grotendeels niet in de geest van de tijd - en zegt het iets over de geest van deze tijd dat de vertaling van zijn Lukanga Mukara inmiddels in de ramsj ligt, naast Gides Reis naar Congo? Het zou mij liever zijn als de Papalagi daar naast 'Chief Seattle' lag - de mensheid heeft nog een lange weg te gaan.